Harcerski System Wychowawczy
Poniższy opis harcerskiego systemu wychowawczego został opracowany przez zespół instruktorów Związku Harcerstwa Polskiego w celu przygotowania nowej redakcji podstaw wychowawczych tego stowarzyszenia. Gotowy tekst był konsultowany podczas spotkań online w kilku chorągwiach ZHP, a autorzy uwzględniali przedstawione na nich uwagi.
Harcerski System Wychowawczy
Harcerski System Wychowawczy składa się z trzech wzajemnie zależnych, logicznie uporządkowanych i funkcjonujących jako całość podstaw: harcerskich ideałów, metody harcerskiej oraz programu harcerskiego.
Ideały
Wskazują, ku czemu dążymy, po co podejmujemy wszelkie harcerskie działania. Są naszym najważniejszym celem, który zawsze powinniśmy mieć przed oczami i do którego zawsze powinniśmy zmierzać. Spośród wszystkich ideałów, które nam przyświecają, to te trzy: praca nad sobą, braterstwo i służba – są wyznacznikami każdej aktywności, którą nazywamy harcerską.
Metoda
Określa, jak podejmujemy harcerskie działania. Jest sposobem na wspieranie młodego człowieka w rozwoju po harcersku, czyli dobrowolnie, ze świadomością celu, pośrednio, stopniując trudność, przez wzajemność oddziaływań, indywidualnie, naturalnie i pozytywnie.
Program
Wyjaśnia, co robimy, by wspierać młodego człowieka w rozwoju. Składają się na niego: Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie, System Małych Grup, osobisty przykład instruktora, instrumenty metodyczne, pożyteczne działania, obrzędowość i symbolika oraz przyroda. To jest treść harcerskich działań.
Harcerski System Wychowawczy czy Metoda Harcerska? Historycznie charakterystyczny dla harcerstwa sposób pracy nazywano metodą harcerską (Ewa Grodecka, Jan Rossman) wraz z rozwojem ruchu harcerskiego, a także rozwojem organizacji harcerskich ilość charakterystycznych dla harcerstwa elementów pracy wychowawczej rosła, a kolejne pokolenia instruktorek i instruktorów dodawały swoje refleksje na temat tego w jaki sposób prowadzić harcerskie wychowanie. Jednocześnie w obszarze wychowania powstawały także inne metody, systemy wychowawcze, które korzystały z podobnych jak harcerstwo rozwiązań np. pedagogika przeżyć, którą od harcerstwa odróżnia między innymi istnienie w tym ostatnim pewnego zestawu ideałów (ideału wychowawczego). W związku z tym na obecne czasy adekwatniejszym terminem jest Harcerski System Wychowawczy używany już wcześniej np. przez Marka Gajdzińskiego.
HARCERSKI, bo oparty na metodzie skautowej stworzonej przez lorda Roberta Baden-Powella, skutecznie rozwijanej i wzbogacanej przez polskich instruktorów. SYSTEM, bo stanowi połączenie trzech zależnych od siebie elementów, które muszą działać razem, aby działać najskuteczniej. WYCHOWAWCZY, bo jego celem jest wspieranie młodego człowieka w wychowaniu.
Harcerskie ideały
Określają, ku czemu dążymy i po co podejmujemy wszelkie harcerskie działania. To nasz najwyższy wzorzec zachowania – harcerz jest człowiekiem, który postępuje po bratersku, pełni służbę i pracuje nad sobą – zgodnie ze wskazówkami opisanymi w Prawie i Obietnicy Zucha oraz Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. Opisują styl życia, jakim powinien odznaczać się harcerz i wartości, które przyjął za swoje.
Praca nad sobą
Wspieramy młodego człowieka w procesie wychowania, tak by budował swój system wartości oparty na Prawie Harcerskim oraz w zgodzie z nim stale pracował nad swoimi postawami, wiedzą i umiejętnościami. Chcemy, żeby był świadomy swoich mocnych i słabych stron – mocne doskonalił, wykorzystując je w działaniu, nad słabymi pracował. Żeby dążył do ideału – świadomy, że to droga do szczęścia i spełnienia.
Braterstwo
Wspieramy młodego człowieka w procesie wychowania, by stawał się otwarty i szanował innych. Braterstwo to jedność i więź. To relacja, w której uczymy się empatii, otwieramy się na inny punkt widzenia, okazujemy wsparcie i oczekujemy go. To też wspólne działanie – w którym różnica zdań, może pomóc spojrzeć na sprawy z szerszej perspektywy.
Służba
Wspieramy młodego człowieka w procesie wychowania, tak by uważnie i mądrze podejmował działania na rzecz świata – był aktywny, nieustannie poszukiwał miejsc, gdzie może być pożyteczny. W służbie Bogu, Polsce, bliźniemu i naturze odnajdywał radość i spełnienie.
Służba Bogu
Ścieżka rozwoju duchowego wynikająca z osobistego stosunku do duchowych wartości istotnych w życiu – takich, jak prawda, dobro, sprawiedliwość, wolność, piękno, przyjaźń, wiara, nadzieja, miłość. Dla osób wierzących to także wierność wobec wyznawanej religii, która wyraża te ideały, akceptacja obowiązków, które z niej wynikają i sumienność w ich wykonywaniu.
Służba Polsce
Wynikająca z poczucia przynależności do wspólnoty narodowej i kulturowej, miłości Ojczyzny, poczucia dumy i godności narodowej, szacunku dla państwa i jego historii. To też służba na rzecz środowiska lokalnego – małej Ojczyzny – miasta, miasteczka czy wsi.
Służba bliźnim
Wynikająca z osobistego stosunku do drugiego człowieka, rodziny i przyjaciół oraz poczucia odpowiedzialności za lokalną społeczność i całe społeczeństwo.
Służba naturze
Wynikająca z poczucia odpowiedzialności za świat przyrody. To potrzeba przeciwdziałania zagrożeniom klimatu oraz świadome, aktywne kształtowanie postaw i działań na rzecz poszanowania przyrody, Ziemi i zasobów naturalnych.
Metoda harcerska
Pokazuje, jak podejmujemy harcerskie działania – jaki jest nasz sposób, by wspierać młodego człowieka w rozwoju.
Dobrowolnie
Niezależnie od wieku każdy młody człowiek musi sam zdecydować, że chce należeć do ruchu harcerskiego i chce postępować zgodnie z Prawem i Przyrzeczeniem Harcerskim lub Obietnicą i Prawem Zucha. Dobrowolne uczestniczenie w działaniach wychowawczych oznacza każdorazowo samodzielną decyzję harcerza, wynikającą z jego chęci i inicjatywy. Przez dobrowolność pragniemy wspierać w wychowaniu ludzi, którzy są asertywni, dotrzymują słowa, szanują wolność i umieją na niej oprzeć swoje życie i swoją służbę.
Ze świadomością celów
Przystępując do ruchu harcerskiego oraz w każdym kolejnym działaniu, harcerz oraz instruktor powinni doszukiwać się odpowiedzi na pytania: po co podejmują się tego działania i jakie są lub mogą być jego skutki. Świadomość sensu i celowości działań prowadzi do rozwoju i jest źródłem motywacji wewnętrznej.
Pośrednio
Każde harcerskie działanie ma mieć cel wychowawczy – kształtować określone postawy. Cel ten nie jest przedstawiany harcerzowi wprost, ale jest pośrednio realizowany przez ich zaangażowanie. Pożądana postawa wynika z doświadczenia i refleksji, a nie z jej teoretycznego zrozumienia. Rolą instruktora jest stwarzanie warunków, planowanie działań i wykorzystywanie spontanicznych sytuacji, żeby harcerz poprzez wszystkie swoje przeżycia swobodnie i samodzielnie się rozwijał.
Stopniując trudność
Stopniowanie trudności oznacza taki sposób działania, dzięki któremu poziom zadań zostaje dopasowany do możliwości, umiejętności i wieku harcerzy. Rozwój osiąga się przez stawianie ambitnych, ale realnych celów, które za każdym razem są motywujące i jasno określone. Działania wychowawcze nie mogą być powtarzane w sposób automatyczny – każda inicjowana sytuacja wychowawcza powinna przynosić nowe bodźce, umożliwiać postęp.
Przez wzajemność oddziaływań
Wzajemnie na siebie oddziałujemy wtedy, kiedy uczymy się jedni od drugich: harcerz od harcerza, harcerz od instruktora i instruktor od harcerza czy w końcu instruktor od instruktora. Uczymy się przez doświadczenie osobistego przykładu w czynie i słowie, zwłaszcza w grupie, która jest dla nas ważna. Narzędziami do tego doświadczenia są uważna obserwacja i rozmowa.
Indywidualnie
Działamy indywidualnie, gdy każda aktywność, choć odbywa się w zespole, jest skierowana na jednostkę. Każdemu harcerzowi są stawiane wyzwania dostosowane do jego możliwości i umiejętności, tak aby w swoim tempie mógł się wszechstronnie rozwijać.
Naturalnie
Naturalnie prowadzone działania wychowawcze to takie, które wynikają z aktualnych warunków: wewnętrznych (potrzeb i możliwości zespołu oraz poszczególnych jego członków z uwzględnieniem różnic psychorozwojowych) oraz zewnętrznych (inaczej w mieście i na wsi, w lesie i w harcówce, w deszczu i w słoneczny dzień).
Pozytywnie
Pozytywnie prowadzone działania to takie, które rozwijają wiarę we własne siły i możliwości harcerza, budują akceptację siebie. Oznacza to odkrywanie swojego potencjału, poszukiwanie silnych stron w bezpiecznej i pobudzającej do rozwoju atmosferze działania. To kierowanie się szacunkiem w działaniach i dostrzeganie dobrej woli w postępowaniu innych ludzi, a także kreatywne szukanie rozwiązań w każdej, nawet trudnej, sytuacji.
Harcerski program
Co robimy, jakie podejmujemy działania na zbiórkach, biwakach, obozach i podczas każdej aktywności, którą nazywamy harcerską, aby wspierać młodego człowieka w rozwoju. Program harcerski jest spójną całością, a nie zbiorem akcyjnych, oderwanych od siebie działań. Program, aby wspierał harmonijny rozwój młodego człowieka, musi być stale doskonalony, czyli na bieżąco ewaluowany, uaktualniany i dostosowywany do potrzeb poszczególnych harcerzy, drużyny i środowiska. Powinien odpowiadać zarówno na wyzwania współczesności, jak i wyzwania przyszłości. Program powstaje samorządnie w drużynach oraz w innych podstawowych jednostkach organizacyjnych ZHP, a elementy programu dla różnych grup wiekowych są realizowane w inny sposób, określony przez poszczególne metodyki.
Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie
Zarówno w zaplanowanych, jak i w spontanicznych sytuacjach wychowawczych odnosimy się do określonego Prawem Harcerskim lub Prawem Zucha kodeksu postępowania. Jest on przez każdego harcerza lub zucha osobiście i uroczyście przyjęty za własny w momencie złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego lub Obietnicy Zucha.
System małych grup
Działania realizujemy w stałych harcerskich grupach złożonych z rówieśników (szóstkach, zastępach, patrolach). Ułatwia to nawiązywanie przyjaźni, budowanie poczucia odpowiedzialności i przynależności do małej wspólnoty oraz wyłanianie młodych wodzów. W tym bezpiecznym środowisku rozwoju każda osoba jest dostrzegana i potrzebna, uczy się samorządności, pracy w zespole i umiejętności interpersonalnych. Współdziałanie w małej grupie oraz współdziałanie i współzawodnictwo pomiędzy grupami zwiększają motywację do rozwijania swoich mocnych stron i ułatwiają radzenie sobie z niepowodzeniami.
Osobisty przykład instruktora
Dajemy osobisty przykład przez życie zgodne z harcerskimi ideałami. W dążeniu do mistrzostwa instruktor pociąga innych za sobą i motywuje do naśladowania dzięki swojej autentyczności. Jego myśli, słowa i czyny powinny być spójne w myśl zasady: „moje czyny świadczą o tym, co mówię”. Kadra ZHP dzieli się swoimi umiejętnościami, wiedzą i doświadczeniem, ale przede wszystkim inspiruje swoim stylem życia. Szczególnie rola i przykład osobisty drużynowego są kluczowe w procesie kształtowania postaw młodego człowieka.
Instrumenty metodyczne
Stosujemy różnorodne, atrakcyjne wyzwania – dostosowane do wieku, osobistych możliwości, predyspozycji i preferencji. To gwarantuje, że harcerz we własnym tempie rozwija się w kierunku jasno określonym harcerskimi ideałami. Dzięki systemowi instrumentów metodycznych, którego osią są stopnie i gwiazdki, samorozwój odbywa się na wszystkich płaszczyznach rozwoju względnie równomiernie.
Pożyteczne działania
Podejmujemy działania, które wcielają w życie ideę służby. Przyczynia się to do budowania empatii, wrażliwości na potrzeby innych ludzi oraz natury, a także gotowości do niesienia bezinteresownej pomocy. Działania oparte na rzetelnej i uważnej analizie potrzeb społecznych i wychowawczych przyczyniają się także do realnej zmiany świata na lepsze tu i teraz. Pożyteczne działania podejmowane wspólnie z innymi wspierają dodatkowo poczucie braterstwa.
Uczenie w działaniu
Przekazujemy wiedzę i umiejętności przez stwarzanie sytuacji wychowawczych, w których możliwe jest podjęcie przez harcerza samodzielnych, prawdziwych, praktycznych działań. To zdobywanie doświadczenia w działaniu, w tym także poprzez wyciąganie wniosków z popełnianych błędów.
Obrzędowość i symbolika
Stosujemy obrzędowość i symbolikę, poprzez używanie harcerskich symboli, atrybutów i nazewnictwa. Wpływa to na tworzenie własnej tożsamości, która wspiera budowanie wspólnot od tych najmniejszych (zastęp, szóstka), poprzez te średnie (drużyna, gromada, szczep), aż po tę największą, czyli ruch harcerski. Kultywowane tradycje, zwyczaje i obrzędy powinny mieć zawsze cel wychowawczy.
Przyroda
Aktywności na łonie natury powinny być podejmowane możliwie w każdym harcerskim działaniu. Bliskość z nią, przy poszanowaniu jej praw, ma nieoceniony wpływ na rozwój, szczególnie duchowy, emocjonalny i fizyczny; przynosi wyciszenie i odprężenie, rozbudza ciekawość świata.
Wizualizacja
Cały opis zwizualizowany na planie trójkąta. Sposób wizualizacji elementów pokazuje ich hierarchię np. ideały górują nad resztą, a Prawo i przyrzeczenie jest centralnym, najważniejszym elementem programu.
Autorzy
- hm Lucyna Czechowska
- hm Marcin Bednarski
- hm Wiktor Wróblewski
- hm Agata Erhard – Wojciechowska
- hm Anna Pospieszna
- hm Patrycja Gołębiewska
- hm Monika Woźnica
